223
У пошуках “вечначыншавых правоў”. Беззямельныя шляхціцы Крупшчыны і
Барысаўшчыны ў другой палове XIX – пачатку XX стст.
воласці барысаўскі мешчанін Сцяпан Данатавіч Крачкоўскі (родны пляменнік іллі
Данілавіча Крачкоўскага з хутара Маласаі), праваслаўны па веравызнанні (бо яго
маці была праваслаўная, а бацька – каталік), звярнуўся ў Барысаўскую павятовую
па сялянскіх справах прысутнасць с прашэннем аб аказанні яму садзейнічання
ў выкупе арандаванай зямлі [40, арк. 7]. Павятовая прысутнасць гэтае прашэнне
адхіліла з фармулёўкай: “…действие закона 19 января 1893 г. распространяет-
ся лишь на земли, арендуемые русскими арендаторами православного исповедания
в имениях владельческих, но не казенных” [40, арк. 10]. У сваю чаргу, Крачкоўскі
палічыў пастанову павятовай прысутнасці цалкам несправядлівай і ў жніўні 1894 г.
накіраваў апеляцыйную скаргу ў губернскую па сялянскіх справах прысутнасць з
наступным тлумачэннем: “…я и родители мои занимали и пользовались из давних
времен более 50 лет застенками: Шилино, Ярцева и Добрицкий, состоящие в име-
нии Старый Борисов, когда они принадлежали не казне, а великому князю Николаю
Николаевичу, казна же приобрела имение Старый Борисов лишь недавно. Следова-
тельно, я во владельческом имении пользовался землею до перехода имения в каз-
ну” [40, арк. 3]. Але і губернская прысутнасць ці то па недасведчанасці сваёй, ці то
наўмысна не заўважыла відавочнае, палічыўшы скаргу Крачкоўскага неабгрунта-
ванай, і ў красавіку 1896 г. пацвердзіла адмоўную пастанову папярэдняй інстанцыі
[40, арк. 11–11 адв.]. на сутнасць новага закона чыноўнікам мясцовых інстанцый
расплюшчыў вочы толькі ўказ Сената ад 29 верасня 1898 г., у якім растлумачвалася,
Фота 11.
Рышард Франц Луба,
аканом маёнтка
Крупка Сенненскага
павета Магілёўскай
губерні да 1918 г.
(з сямейнага архіва
Юрыя Снапкоўскага).
224
Гісторыя Друцка-Бярэзінскага краю
што маёнтак Стары Барысаў у 1861 г. знаходзіўся ў прыватным валоданні вялікага
князя Мікалая Мікалаевіча Старэйшага, а паколькі закон ад 19 студзеня 1893 г. дае
права выкупаць зямлю тым праваслаўным арандатарам, якія пасяліліся на прыват-
ных землях да 19 лютага 1861 г., то пераход маёнтка з прыватнага ўладання ў каз-
ну ў пазнейшы час не можа пазбаўляць гэтых арандатараў права на пазямельнае
ўладкаванне паводле разглядаемага закона [40, арк. 39 адв.].
Справа Крачкоўскага атрымала працяг ужо пры знаходжанні Стара-Барысаўскага
маёнтка зноў у валоданні вялікіх князёў раманавых, што, здавалася б, магло толькі
аблегчыць выкупны працэс. У кастрычніку 1903 г. Крачкоўскі накіраваў земска-
му начальніку 1-га ўчастка Барысаўскага павета прашэнне аб прызнанні за ім
права выкупа 39 дзесяцін зямлі на хутары шыліна [40, арк. 26–27]. Усе доказы
прасіцеля земскі начальнік прызнаў справядлівымі, аднак падчас дэталёвага раз-
гляду справы выявіўся новы камень спатыкнення для Крачкоўскага [40, арк. 39–40].
З прадстаўленага ім метрычнага выпіса аб яго нараджэнні і хрышчэнні ў 1847 г. у
лошніцкай царкве вынікала, што ён, сапраўды, праваслаўнага веравызнання, але
сын “двараніна” [40, арк. 37 адв.–38]. Менавіта прыналежнасць Крачкоўскага да два-
ранства, якога ў свой час так дамагаліся яго продкі, цяпер павінна была пазбавіць
яго магчымасці стаць землеўладальнікам, бо, паводле 1-га артыкула “Положения”
ад 19 студзеня 1893 г., права выкупаць арандаваную зямлю надавалася толькі
“праваслаўным мяшчанам і асобам сельскага стану” [6, с. 23]. Земскі начальнік
не прыняў да ўвагі тую акалічнасць, што яго прасіцель на той момант афіцыйна
лічыўся ўжо барысаўскім мешчанінам, а ўвесь род Крачкоўскіх не быў зацверджаны
ў дваранстве Сенатам. таму ў лютым 1904 г. Крачкоўскі падаў у Барысаўскі павятовы
з’езд апеляцыйную скаргу, у якой, “адракаючыся” ад свайго дваранства, тлумачыў:
“…отец мой в дворянском достоинстве утвержден не был, о чем представлю до-
кументальные доказательства к разбору дела в уездном съезде; в метрической же
записи о моем рождении и крещении в отношении звания вокралась ошибка, хотя
метрика не может служить доказательством происхождения, а лишь доказывает
время рождения и крещения известного лица” [40, арк. 45].
У той жа час пачаў дзейнічаць яшчэ адзін новы закон – “Положение о поземель-
ном устройстве бывших вольных людей второго разряда в Минской губернии”
ад 17 сакавіка 1903 г. [5], якім Крачкоўскі таксама вырашыў скарыстацца, калі ў
сакавіку 1904 г. праз свайго паверанага Ануфрыя іванавіча шацілу зноў звярнуўся
да земскага начальніка з прашэннем аб выкупе арандаванай зямлі ва ўласнасць [41,
арк. 79–79 адв.]. “Положение” распаўсюджвалася на тых прадстаўнікоў насельніцтва,
якія самі ці ў асобе сваіх продкаў знаходзіліся ў скасаваным саслоўі вольных люд-
зей альбо былі прылічаны да яго ў Мінскай губерні раней за 20 лістапада 1857 г.
і атабарыліся на арандаванай зямлі ў прыватнаўласніцкіх маёнтках да 25 ліпеня
1864 г. Барысаўскі мешчанін Крачкоўскі цалкам падыходзіў пад гэты новы закон, а
таму меў поўнае права на выкуп зямлі з садзейнічаннем Ураду.
такім чынам, склалася супярэчлівая сітуацыя, калі Крачкоўскі спрабаваў
выкупіць зямлю ў Стара-Барысаўскім маёнтку адначасова па двух законах – “Поло-
жению” ад 19 студзеня 1893 г. і “Положению” ад 17 сакавіка 1903 г. не дачакаўшыся
вырашэння пытання па другому закону, ён у траўні 1904 г. падаў апеляцыйную
скаргу ў Мінскую губернскую прысутнасць на пастанову павятовага з’езда, які
225
У пошуках “вечначыншавых правоў”. Беззямельныя шляхціцы Крупшчыны і
Барысаўшчыны ў другой палове XIX – пачатку XX стст.
несправядліва прызнаў яго прапусціўшым тэрмін падачы заявы аб выкупе зямлі
[40, арк. 16–16 адв.]. Пакуль разгляд спраў Крачкоўскага цягнуўся ў дзяржаўных
інстанцыях, адміністрацыя Стара-Барысаўскага маёнтка, не жадаючы аддаваць
свае землі на выкуп, пачала ўціскаць Крачкоўскага і патрабаваць ад яго высяленне
з арандаваных зямель. тады ў кастрычніку 1904 г. ён звярнуўся да мінскага губер-
натара з прашэннем паскорыць справаводства па першаму закону [40, арк. 18]. Але
справа па другому закону вырашылася хутчэй, калі ў траўні 1905 г. павятовы з’езд
зрабіў пастанову, паводле якой за Крачкоўскім як прыналежным да катэгорыі былых
вольных людзей 2-га разраду было прызнана права выкупу арандаваных участкаў
зямлі на хутары шыліна. Адміністрацыя жа Стара-Барысаўскага маёнтка, упарта не
пагаджаючыся з намаганнямі Крачкоўскага, у асобе свайго паверанага нісона Мазо
падала скаргу на пастанову павятовага з’езда ў Мінскую губернскую прысутнасць,
якая, у сваю чаргу, у снежні 1905 г. пакінула гэтую скаргу “без наступстваў”. Апеля-
цыя паверанага Мазо ў Сенат таксама не дала ніякіх вынікаў, бо ў гэтым выпадку
вышэйшы дзяржаўны ворган пайшоў насустрач выхадцу з “былой польскай шлях-
ты” Крачкоўскаму, калі сваім указам ад 7 лістапада 1906 г. замацаваў за ім выкупное
права паводле закона ад 17 сакавіка 1903 г. [41, арк. 5–5 адв., 25–25 адв.]. таму да-
лейшы разгляд апеляцыі Крачкоўскага яшчэ за травень 1904 г. стаў бессэнсоўным, і
журнальнай пастановай Мінскай губернскай прысутнасці ад 25 кастрычніка 1907 г.
яго першая выкупная справа была спынена [40, арк. 20–20 адв.].
У снежні 1912 г. Дэпартамент акладных збораў Міністэрства фінансаў за
прадстаўленую “вольнаму чалавеку” Стэфану Данатавічу Крачкоўскаму на выкуп
зямлю ў засценку шыліна колькасцю 32 дзесяціны 1584 сажні дазволіў выкупную
пазыку ў памеры 1583 руб. 33 кап., на пагашэнне якой Крачкоўскі быў абавяза-
ны штогод уносіць у казну выкупныя плацяжы на працягу 49 год, пачынаючы з
1 жніўня 1911 г. [41, арк. 47].
як бачна з пададзенага прыклада, для некаторых катэгорый былых чыншавых
шляхціцаў змаганні за спадчынную зямлю ва ўмовах адносна спрыяльнага закана-
даўства пачатку XX ст. скончыліся ўсё ж на іх карысць. Аднак, трэба заўважыць,
набыццё ўласнай зямлі ў той жа час каштавала ім згубленнем некаторай саслоўнай
карпаратыўнасці, бо, ператвораныя ў агульную масу “былых вольных людзей”, яны,
паводле 17-га артыкула “Положения” ад 17 сакавіка 1903 г., павінны былі прылі-
чыцца да адпаведных валасцей ці нават стварыць асобныя сельскія таварыствы
згодна “общему положению о крестьянах, вышедших из крепостной зависимо-
сти” [5, с. 160]. тое, што не змагла зрабіць чыншавая рэформа 1886 г. у адным са
сваіх аспектаў (27-мы артыкул “Положения”), у пэўнай ступені рэалізаваў закон ад
17 сакавіка 1903 г. “Улады ж, – піша в. Макарэвіч пра чыншавую рэформу, – вы-
мушалі былых шляхціцаў не толькі да змены саслоўнай прыналежнасці, але і да
інтэграцыі ў сялянскае асяроддзе, што ў рэшце рэшт павінна было прывесці да стра-
ты дробнай шляхтай сваёй этна-культурнай адметнасці” [11, с. 11].
Сярод наступстваў чыншавай рэформы, хоць і не прамых, але хутчэй ускосных,
можна таксама адзначыць ператварэнне некаторых чыншавых шляхціцаў як дэ-
класаванай і збяднелай групы насельніцтва ў крыніцу папаўнення новых класаў, у
прыватнасці, пралетарыяту. як адзначае беларускі гісторык Андрэй Кіштымаў, “у
цэлым удзел у фарміраванні беларускага пралетарыяту прымалі ўсе саслоўі, не вы-
226
Гісторыя Друцка-Бярэзінскага краю
ключаючы дваран і іншаземцаў” [9, с. 211]. Паказальным прыкладам адной з такіх
сацыяльных метамарфозаў з’яўляецца лёс дзяцей халапеніцкага мешчаніна (ра-
ней – двараніна) Антона Мацвеевіча Бабіцкага з засценку восаў-нацкі лошніцкай
воласці, былога радзівілаўскага чыншавіка. яго старэйшы сын Дамінік у віхру
працоўнага жыцця апынуўся ў мястэчку Крупка Сенненскага павета і ўжо ў даволі
сталым узросце (амаль 55 год) быў зафіксаваны ў сельскагаспадарчым перапісе ад
1 студзеня 1925 г. як “рабочы фабрыкі” [12, арк. 37 адв., № 205], а малодшы сын
віктар яшчэ да пачатку Першай сусветнай вайны трапіў у мястэчка шклоў Магі-
лёўскага павета і ў тым жа перапісе фігуруе як рабочы шклоўскай фабрыкі “Бараць-
ба” [13, арк. 135 адв., № 26]. У перапісе ад 1 студзеня 1925 г. па мястэчку Крупка
ўзгадваюцца і іншыя выхадцы з чыншавага шляхецтва: Уладзіслаў Францавіч рэ-
вут, іосіф Сцяпанавіч Пётух, Фама вікенцьевіч Бабіцкі, іван іванавіч Кунцэвіч і ра-
ман васільевіч Бабіцкі – як “чарнарабочыя” [12, арк. 35 адв.–37, № 99, 100, 171, 177,
196], Адэлаіда іосіфаўна Пётух – як “рабочы ганчарнага заводу” [12, арк. 36 адв.,
№ 172], Антон восіпавіч Бабіцкі – як “рабочы фабрыкі” [12, арк. 37 адв., № 226],
іван васільевіч Бабіцкі – як “пастух” [12, арк. 40 адв., № 341]. на станцыі “Крупкі”
жылі і працавалі “чарнарабочыя” Антон Феліксавіч Бабіцкі і ефрасіння Сідараўна
Бабіцкая [12, арк. 42–42 адв., № 26, 42]. У чыгуначнай будцы № 407 Крупскага сель-
савета жыў з сям’ёй іван Стэфанавіч Крачкоўскі – “рамонтны рабочы чыгункі” [12,
арк. 46 адв., № 1]. Далёка не ўсе названыя асобы мелі ў карыстанні зямельны надзел
і таму вымушаны былі жыць на здымных кватэрах.
Зрэшты, рэвалюцыя 1917 г., ліквідаваўшы саслоўнасць як такавую, хоць і пакла-
ла канец многім сацыяльна-прававым абмежаванням, але ў недалёкай будучыні
прымусіла асяляненых і апралетарызаваных шляхціцаў устаць на новы шлях зма-
гання – ужо не столькі за зямлю, колькі за само фізічнае існаванне ва ўмовах ба-
рацьбы савецкай дзяржавы з “унутраным ворагам”.
*
У 1920–1930-я гг. беларускія хутары і засценкі, значную частку якіх складалі бы-
лыя старажытныя шляхецкія ваколіцы, уяўлялі сабой цэлыя астраўкі свабоднага
жыцця сярод бушуючага мора савецкага таталітарнага рэжыму. Аднак дзяржаўная
праграма “па ссяленню хутароў у калгасныя цэнтры”, паспяхова рэалізаваная пад-
час другой і трэцяй “пяцігодак”, стала магутным паскаральнікам гэтага працэсу
дэмаралізацыі і акалгашвання дэкласаванай шляхты, у выніку чаго многія нашчадкі
дробных шляхецкіх родаў былі інтэграваны ў новы саслоўны тып “казённых сялян”,
як іранічна, але трапна ахарактарызаваў савецкіх калгаснікаў рэдактар рускага пера-
кладу ўспамінаў вядомага памешчыка-эмігранта [1]. У гэтым сэнсе таксама цікавыя
разважанні аднаго старажыла з Крупшчыны: “У 1939-м пачалі ссяляць хутары; са-
вецкая ўлада ўвесь час думала над тым, як яшчэ ашчаслівіць людзей. надумаўшы,
што на хутарах ім можа быць адзінока, і далёка ад шчаслівага калгаснага ладу –
прынялі нейкі ўказ, па якім паселішча меней за 10 хат падлагала зносу. як заўсёды,
Фота 12 (с. 227). Выхадцы з чыншавага шляхецтва, пачатак XX ст. (з сямейнага
архіва Валянціны Бабіцкай). Калі хтосьці з чытачоў пазнае на гэтым фотаздымку
сваіх продкаў ці сваякоў, просьба звязацца з рэдакцыяй.
227
У пошуках “вечначыншавых правоў”. Беззямельныя шляхціцы Крупшчыны і
Барысаўшчыны ў другой палове XIX – пачатку XX стст.
228
Гісторыя Друцка-Бярэзінскага краю
мясцовыя ўлады перавыканалі план. У нашых навасёлках было 12 хат, тым не менш
іх знеслі. Далі тэрмін на перавозку хат, а не, – дык раскідаем. Усю зямлю забралі, а
саміх у калгас” [44, с. 368].
як вынік, нашчадкі дробных шляхціцаў сёння цалкам асіміляваныя з нашчадкамі
выхадцаў з усіх магчымых іншых саслоўяў і не вылучаюцца з усёй масы беларускага
народу ні на ўзроўні менталітэта, ні, тым больш, на ўзроўні сацыяльна-прававога
становішча (фота 12). Аб былым шляхецтве іх продкаў, у большасці выпадкаў, свед-
чаць толькі іх “польскія” прозвішчы (Бабіцкія, Крачкоўскія, ржавускія, Закрэўскія,
Драздоўскія, Пятроўскія, Клячкоўскія, Бужымскія, Гіро, Пётухі, Францкевічы і
інш.) і эпізадычныя ўзгадкі сучаснікаў у прыватных размовах накшталт: “Памятую,
маці мая казала, што мы – з шляхты…”. людзі старэйшых пакаленняў часам нават
узгадваюць сямейныя размовы пра родавы герб.
Савецкія палітычныя эксперыментатары, перакрэсліўшы мінулае і зруйноўваючы
могілкі, фанатычна імкнуліся стварыць новы тып чалавека – “homo soveticus” – ча-
лавека з шаблонным мысленнем, чалавека без радаводу, без каранёў, без мінулага,
чалавека, у якога ёсць толькі ўтапічная будучыня. Але чым больш зазіраеш у
мінулае, тым больш разумееш, што жыццё заўсёды бярэ сваё і не можа змясціцца
ў пракруставым ложы ідэалагічных сурагатаў. і шлях да новай ідэнтычнасці, у са-
мым шырокім сэнсе гэтага слова, ляжыць зараз, як нам падаецца, менавіта праз
спасціжэнне мінулага – мінулага асобнага чалавека, сям’і, роду, Айчыны, бо мінулае,
сучаснае і будучае з’ядноўваюцца ў метафізічнай плоскасці – там, дзе частка чалаве-
ка заўсёды невынішчальна існуе.
врангель-рокассовский К. Перед бурей. настоящая картина жизни в россии пе-1.
ред коммунистической революцией 1917 года [электронный ресурс]. – режим
доступа: http://www.zarubezhom.com/wrangell1.htm. – Дата доступа: 30.01.2015.
высочайше утвержденное Положение Комитета Министров о недопущении2.
лиц польского происхождения к содержанию казенных оброчных статей За-
падного края. 27 августа 1885 г. // Полное собрание законов российской им-
перии. – Собр. 3. – СПб.: Государственная типография, 1887. – т. V. – № 3173.
– С. 404.
высочайше утвержденное Положение Комитета Министров об условиях до-3.
пущения лиц бывшей польской шляхты и мещан-католиков к арендованию
казенных оброчных статей в западных губерниях. 20 ноября 1887 г. // Полное
собрание законов российской империи. – Собр. 3. – СПб.: Государственная ти-
пография, 1889. – т. VII. – № 4814. – С. 460–461.
высочайше утвержденное Положение Комитета Министров об установлении4.
правил отдачи крестьянским обществам в аренду казенных земель без торгов.
9 ноября 1884 г. // Полное собрание законов российской империи. – Собр. 3. –
СПб.: Государственная типография, 1887. – т. IV. – № 2488. – С. 515–516.
высочайше утвержденное Положение о поземельном устройстве бывших5.
вольных людей второго разряда в Минской губернии. 17 марта 1903 г. // Пол-
ное собрание законов российской империи. – Собр. 3. – СПб.: Государственная
типография, 1905. – т. XXIII. – № 22664. – С. 157–160.
229
У пошуках “вечначыншавых правоў”. Беззямельныя шляхціцы Крупшчыны і
Барысаўшчыны ў другой палове XIX – пачатку XX стст.
высочайше утвержденное Положение о поземельном устройстве русских арен-6.
даторов православного исповедания, водворенных на владельческих землях в
губерниях северо-западных и белорусских до 19 февраля 1861 года. 19 января
1893 г. // Полное собрание законов российской империи. – Собр. 3. – СПб.: Го-
сударственная типография, 1897. – т. XIII. – № 9261. – С. 23–26.
высочайше утвержденное Положение о поземельном устройстве сельских веч-7.
ных чиншевиков в губерниях западных и белорусских. 9 июня 1886 г. // Полное
собрание законов российской империи. – Собр. 3. – СПб.: Государственная ти-
пография, 1888. – т. VI. – № 3789. – С. 275–283.
Исторический обзор деятельности Комитета Министров / Сост. С.М. Середо-8.
нин. – СПб.: Государственная типография, 1902. – т. 2, ч. 1: Комитет Министров
в царствование императора николая Первого (1825 г. ноября 20 – 1855 г. фев-
раля 18). – 390 с.
Кіштымаў А. Сацыяльная трансфармацыя беларускага грамадства пад уплы-9.
вам развіцця прамысловасці, транспарту, гандлю // Гісторыя Беларусі: У 6 т. /
рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) і інш. – т. 4: Беларусь у складзе расійскай імперыі
(канец XVIII – пачатак XX ст.) / М. Біч, в. яноўская, С. рудовіч і інш. – Мінск:
“экаперспектыва”, 2005. – раздзел 2. – Глава 2.3. – С. 210–216.
Макарэвіч в.С. Дробная шляхта Беларусі ў 30–60-я гг. XIX ст.: склад і эвалюцыя10.
сацыяльна-прававога становішча. Дыс. … канд. гіст. навук. – Мінск, 2008. – 158 с.
Макарэвіч в. “Панскі разбор шляхты”: абеззямельванне чыншавікоў у другой11.
палове XIX ст. і чыншавая рэформа 1886 г. у Беларусі // Беларускі гістарычны
часопіс. – 2011. – № 4. – С. 3–14.
нацыянальны архіў рэспублікі Беларусь (нАрБ). – Ф. 30 (цэнтральнае статы-12.
стычнае ўпраўленне БССр). – воп. 2. – Спр. 1449. Спісы гаспадарак Крупскага
раёна Барысаўскай акругі на 01.01.1925 з кароткімі звесткамі аб іх. – 186 арк.
нАрБ. – Ф. 30. – воп. 2. – Спр. 1506. Спісы гаспадарак шклоўскага раёна13.
Магілёўскай акругі на 01.01.1925 з кароткімі звесткамі аб іх. – 136 арк.
нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (нГАБ). – Ф. 27 (Мінскае ўпраўленне14.
земляробства і дзяржаўных маёмасцяў). – воп. 2: 1867–1918 гг. – т. 1. –
284 арк.
нГАБ. – Ф. 27. – воп. 2. – Спр. 1279. Справа аб здачы ў арэнду з 01.07.1878 да15.
01.07.1890 барысаўскаму мешчаніну і.Д. Крачкоўскаму ўчастка зямлі на хутары
Маласаі маёнтка Стары Барысаў Барысаўскага павета (08.10.1878–03.08.1892).
– 12 арк.
нГАБ. – Ф. 27. – воп. 2. – Спр. 2906. Справа аб перадачы ва ўласнасць вялікім16.
князям П.М. і М.М. раманавым маёнтка Стары Барысаў Барысаўскага павета
(10.12.1898–10.09.1901). – 438 арк.
нГАБ. – Ф. 147 (Мінская злучаная палата крымінальнага і грамадзянскага суда).17.
– воп. 3. – Спр. 16357. Справа аб заключэнні купчай крэпасці паміж вялікім
князем Мікалаем Мікалаевічам Старэйшым і Міністэрствам дзяржаўных
маёмасцяў на маёнтак Стары Барысаў Барысаўскага павета (26.04.1876–
13.11.1879). – 28 арк.
нГАБ. – Ф. 147. – воп. 3. – Спр. 16358. Справа аб увядзенні ў валоданне маёнт-18.
кам Стары Барысаў Барысаўскага павета Міністэрства дзяржаўных маёмасцяў
(27.04.1876–20.05.1876). – 6 арк.
230
Гісторыя Друцка-Бярэзінскага краю
нГАБ. – Ф. 242 (Мінская губернская па сялянскіх справах прысутнасць). –19.
воп. 3. – Спр. 1188. Справа па хадайніцтву вольных жыхароў казённага маёнт-
ка Стары Барысаў Барысаўскага павета р. Марцінкевіча, Ф. ліпніцкага, і. ржа-
вускага, і. рэвута, С. Марцінкевіча, П. Бабіцкага і іншых аб здачы ім у арэнду
зямельных участкаў без таргоў (11.03.1885–28.06.1889). – 28 арк.
нГАБ. – Ф. 242. – воп. 4: чыншавае аддзяленне. – 100 арк.20.
нГАБ. – Ф. 242. – воп. 4. – Спр. 191. Справа паводле скаргі мешчаніна21.
і.Д. Крачкоўскага на непрызнанне за ім, дваранінам С.я. Бабіцкім і мешчанінам
М.і. хадасевічам Барысаўскай павятовай па чыншавых справах прысутнасцю
права на вечначыншавае валоданне зямельнымі ўчасткамі ў вёсцы Маласаі
лошніцкай воласці казённага маёнтка Стары Барысаў (01.07.1850–04.12.1892).
– 29 арк.
нГАБ. – Ф. 242. – воп. 4. – Спр. 196. Справа паводле скаргі мяшчан С.М. Моніча,22.
М.М. Бабіцкай і адстаўнога радавога Ф.С. Кунцэвіча на непрызнанне за імі
Барысаўскай павятовай па чыншавых справах прысутнасцю права на веч-
начыншавае валоданне зямельнымі ўчасткамі ў засценку Стайкі лошніцкай
воласці казённага маёнтка Стары Барысаў (20.06.1887–04.05.1899). – 28 арк.
нГАБ. – Ф. 242. – воп. 4. – Спр. 197. Справа паводле скаргі двараніна23.
М.С. Бабіцкага, мяшчан А.і. Даніловіча і А.П. ржавускага на непрызнанне за
імі Барысаўскай павятовай па чыншавых справах прысутнасцю права на вечна-
чыншавае валоданне зямельнымі ўчасткамі ў засценку ліпкі лошніцкай воласці
казённага маёнтка Стары Барысаў (20.06.1887–27.07.1893). – 32 арк.
нГАБ. – Ф. 242. – воп. 4. – Спр. 202. Справа паводле скаргі халапеніцкага24.
мешчаніна і.М. Бабіцкага і селяніна в.М. Судніка на непрызнанне за імі
Барысаўскай павятовай па чыншавых справах прысутнасцю права на веч-
начыншавае валоданне зямельнымі ўчасткамі ў засценку восаў лошніцкай
воласці казённага маёнтка Стары Барысаў (19.04.1890–20.12.1891). – 13 арк.
нГАБ. – Ф. 242. – воп. 4. – Спр. 209. Справа паводле скаргі барысаўскага25.
мешчаніна і.Д. Бабіцкага на непрызнанне за ім Барысаўскай павятовай па
чыншавых справах прысутнасцю права на вечначыншавае валоданне зямель-
ным участкам у засценку Стайкі лошніцкай воласці казённага маёнтка Стары
Барысаў (11.06.1887–25.09.1893). – 21 арк.
нГАБ. – Ф. 242. – воп. 4. – Спр. 215. Справа паводле скаргі жыхароў вёсак Млё-26.
хава і Дакудава лошніцкай воласці хадасевічаў, лукашэвічаў, Берднікавых,
Крачкоўскіх, Клімковічаў, Бабіцкіх, Клячкоўскіх, Пятроўскіх і Голубаў на не-
прызнанне за імі Барысаўскай павятовай па чыншавых справах прысутнасцю
права на вечначыншавае валоданне зямельнымі ўчасткамі ў казённым маёнтку
Стары Барысаў (04.06.1890–29.11.1894). – 122 арк.
нГАБ. – Ф. 242. – воп. 4. – Спр. 220. Справа паводле скаргі дваран К.і. Быкоўскага,27.
і.і. Быкоўскага і Ф.в. Драздоўскага на непрызнанне за імі Барысаўскай павято-
вай па чыншавых справах прысутнасцю права на вечначыншавае валоданне
зямельнымі ўчасткамі на хутары ляхаўка Бытчанскай воласці казённага маёнт-
ка Стары Барысаў (20.04.1890–20.12.1890). – 16 арк.
нГАБ. – Ф. 242. – воп. 4. – Спр. 223. Справа паводле скаргі жыхара хутара28.
царскія вароты Зачысцкай воласці двараніна А.я. Бабіцкага на непрызнан-
не за ім Барысаўскай павятовай па чыншавых справах прысутнасцю права на
231
У пошуках “вечначыншавых правоў”. Беззямельныя шляхціцы Крупшчыны і
Барысаўшчыны ў другой палове XIX – пачатку XX стст.
вечначыншавае валоданне зямельным участкам у вёсцы навасёлкі лошніцкай
воласці казённага маёнтка Стары Барысаў (12.04.1890–27.11.1891). – 25 арк.
нГАБ. – Ф. 242. – воп. 4. – Спр. 225. Справа паводле скаргі дваран Ф.М. Марцінке-29.
віча, в.М. Марцінкевіча і селяніна Д.і. Марцінкевіча на непрызнанне за імі Бары-
саўскай павятовай па чыншавых справах прысутнасцю права на вечначынша-
вае валоданне зямельнымі ўчасткамі на хутары Крыштопаўшчына лошніцкай
воласці казённага маёнтка Стары Барысаў (1826–17.12.1891). – 31 арк.
нГАБ. – Ф. 242. – воп. 4. – Спр. 230. Справа паводле скаргі двараніна30.
П.М. Паўловіча і мешчаніна і.С. цялевіча на непрызнанне за імі Барысаўскай
павятовай па чыншавых справах прысутнасцю права на вечначыншавае вало-
данне зямельнымі ўчасткамі на хутары высокі Бераг казённага маёнтка Стары
Барысаў (1792–24.10.1892). – 33 арк.
нГАБ. – Ф. 319 (Мінскі дваранскі дэпутацкі сход). – воп. 1. – Спр. 210. Пасямей-31.
ныя спісы дваран Барысаўскага павета за 1834 г. – 124 арк.
нГАБ. – Ф. 319. – воп. 1. – Спр. 1136. Пасямейныя спісы шляхты Барысаўскага32.
павета [за 1802 г.] (польск.). – 64 арк.
нГАБ. – Ф. 319. – воп. 2. – Спр. 1639. Справа аб дваранскім паходжанні роду33.
Крачкоўскіх (13.12.1818). – 247 арк.
нГАБ. – Ф. 320 (Канцылярыя мінскага губернскага маршалка). – воп. 2. –34.
Спр. 38. ведамасць аб чыншавай шляхце Барысаўскага павета, якая жыве на
землях памешчыкаў, за 1829 г. (А–я). – 95 арк.
нГАБ. – Ф. 333 (Мінская казённая палата). – воп. 4. – Спр. 2976. Справа павод-35.
ле адносіны Санкт-Пецярбургскай палаты грамадзянскага суда аб пералічэнні
на імя вялікага князя Мікалая Мікалаевіча Старэйшага маёнткаў Барысаўскага
павета князя л.л. радзівіла (30.04.1857–26.04.1858). – 36 арк.
нГАБ. – Ф. 333. – воп. 9. – Спр. 82. рэвізскія сказкі шляхты і памешчыцкіх ся-36.
лян Барысаўскага павета за 1816 г. – 3394 арк.
нГАБ. – Ф. 333. – воп. 9. – Спр. 202. рэвізскія сказкі шляхты Барысаўскага па-37.
вета за 1811 г. – 203 арк.
нГАБ. – Ф. 694 (радзівілы, князі). – воп. 2. – Спр. 513. рэестр збору чыншу па38.
Барысаўскім старостве за 1766 г. (польск.). – 40 арк.
нГАБ. – Ф. 1492 (Барысаўская павятовая рэкруцкая прысутнасць). – воп. 1. –39.
Спр. 65. чарговы рэкруцкі спіс мяшчан-хрысціян горада Барысава за 1871 г.
– 76 арк.
нГАБ. – Ф. 1595 (Мінская губернская прысутнасць). – воп. 2. – Спр. 2941. Спра-40.
ва паводле прашэння С.Д. Крачкоўскага аб выкупе арандаванай зямлі ў засцен-
ку шыліна лошніцкай воласці маёнтка Стары Барысаў вялікіх князёў М.М. і
П.М. раманавых (29.07.1893–22.12.1907). – 54 арк.
нГАБ. – Ф. 1595. – воп. 2. – Спр. 4168. Справа аб выкупе барысаўскім мешчанінам41.
С.Д. Крачкоўскім участка зямлі ў засценку шыліна лошніцкай воласці ма-
ёнтка Стары Барысаў вялікіх князёў М.М. і П.М. раманавых паводле закона
17 сакавіка 1903 г. (22.12.1864–06.11.1914). – 174 арк.
Селицкий А.И. Польская шляхта в социально-правовой системе российской42.
империи // Поляки в россии: XVII–XX вв. Материалы Международной научной
конференции (Краснодар, 10–11 июля 2002 г.) / науч. ред. и сост. А.И. Селиц-
кий. – Краснодар: “Кубанькино”, 2003. – С. 105–128.
232
Гісторыя Друцка-Бярэзінскага краю
Сыракомля У. вандроўкі па маіх былых ваколіцах: Успаміны, даследаванні43.
гісторыі і звычаяў / Пер. з польск. К. цвіркі. – Мінск: “Полымя”, 1992. – 160 с.
хроніка палітычнага тэрору: 1918–2008. Крупскі рэгіён – Малое Палессе –44.
Друцка-Бярэзінскі край. рэгіянальны краязнаўча-энцыклапедычны даведнік /
Аўт.-уклад. А. Аляхновіч; рэд. С. Дубавец. – Крупкі, 2014. – 504 с.
Comments